- Olejki eteryczne
Olejki eteryczne są stężonymi wyciągami związków eterycznych z roślin, zwykle mieszaniną wielu elementów, są nierozpuszczalne w wodzie, natomiast rozpuszczalne w rozpuszczalnikach organicznych i tłuszczach.
Przeciwbakteryjne właściwości mają olejki: tymiankowy, miętowy, anyżowy, majerankowy.
Działanie wykrztuśne – olejek sosnowy, eukaliptusowy, szałwiowy, miętowy.
Działanie pobudzające wydzielanie soku żołądkowego – olejki rodziny baldaszkowatych.
Uspokajające i znieczulające – walerianowy, z melisy, tatarakowy i goździkowy.
Mogą także być stosowane do inhalacji w przypadkach chorób układu oddechowego.
- Flawonoidy
Flawonoidy są to związki barwne występujące we wszystkich prawie roślinach i we wszystkich organach roślin. Flawonoidy spełniają rolę enzymów oddechowych, mają korzystne właściwości na naczynia włosowate, ułatwiają trawienie.
Główne ich grupy to flawony i antocyjany:
Flawony to barwniki żółte, biorą udział w reakcjach oksydoredukcyjnych, stanowią swoiste enzymy oddechowe, mogą ochraniać przed promieniowaniem X. Mają działanie moczopędne, obniżają ciśnienie krwi, biorą udział w magazynowaniu witaminy C.
Antocyjany mają różne barwy w zależności od kwasowości środowiska, od barwy pomarańczowoczerwonej przez purpurową do fioletowej. Są rozpuszczalne w soku komórkowym. Występują w płatkach kwiatów, owocach, korzeniach, bulwach.
- Fenole i polifenole
Fenole przypominają budową alkohole, są słabymi kwasami. Łatwo przenikają przez błonę komórkową i powodują denaturację białka. Jako fenole proste mają na ogół działanie bakteriobójcze i stosowane są głównie w postaci olejków eterycznych (m.in. tymol w olejku tymiankowym, olejek goździkowy). Substancje fenolowe częściej występują jako fenolokwasy i glikozydy fenolowe.
Glikozydy fenolowe mają szczególne znaczenie lecznicze, a wśród nich salicyna, zawarta w korze wierzby i kwiatach wiązówki, pochodna kwasu salicylowego, prototyp aspiryny. Ma działanie przeciwzapalne, wykorzystywane w chorobach reumatycznych. Glikozydem fenolowym jest arbutyna, występująca w ziołach dezynfekujących układ wydalniczy. Zawarta m.in. w liściach mącznicy lekarskiej. Liczne fenolokwasy (np. kwas rozmarynowy) oraz ich glikozydy i pochodne (kwas chlorogenowy) mają działanie bakteriostatyczne, przeciwwirusowe, immunostymulujące. Związki fenolowe występują w korze dębu, cykorii, czarnym bzie, arnice i innych. Inne przykłady fenoli to resweratrol, eugenol, gwajakol, hydrochinon, pirogalol, pirokatechina i rezorcyna.
Polifenole to fitochemiczne przeciwutleniacze (np. kwas chlorogenowy), które zapobiegają lub neutralizują szkodliwe działanie wolnych rodników. Charakteryzują się obecnością wielu jednostek strukturalnych fenolu. Liczba i cechy tych struktur fenolowych stanowią unikalne właściwości fizyczne, chemiczne i biologiczne (metaboliczne, toksyczne, terapeutyczne itp.) poszczególnych członków grupy. Przykładem polifenoli jest tanina i elagitanina.
- Alkaloidy
Alkaloidy to związki o charakterze zasadowym, zawierające w swojej cząsteczce azot. Niektóre mają bardzo skomplikowaną budowę chemiczną. Najwięcej alkaloidów znajduje się w nasionach i zbiorniczkach wydzielniczych roślin. Większość alkaloidów słabo rozpuszcza się w wodzie. Często występują w połączeniu z kwasami organicznymi. Działanie alkaloidów to między innymi: pobudzenie zdolności do wysiłku, regululacja ruchów jelit, łagodzenie dolegliwości bólowych, znoszenie skurczy mięśni gładkich zwłaszcza przewodu pokarmowego, obniżenie ciśnienia, pobudzenie ruchów jelit, działanie moczopędne, zmniejszanie wrażliwości ośrodka naczynioruchowego.
- Garbniki
Garbniki to związki o różnym składzie chemicznym, najczęściej są to połączenia kwasu galusowego z glukozą. Związane z białkami są nierozpuszczalne w wodzie. Po zetknięciu się z błoną śluzową przewodu pokarmowego tworzą nieprzepuszczalną błonkę. Niszczą bakterie i unieczynniają jady bakteryjne. Mogą być używane jako odtrutka w przypadkach spożycia soli metali ciężkich lub alkaloidów. Garbniki nie są wchłaniane z przewodu pokarmowego. Najbardziej znanym garbnikiem jest tanina zawarta w korze dębu.
- Pektyny
Pektyny, czyli wielocukry, są to związki wielkocząsteczkowe, które w środowisku wodnym tworzą żele. Związki te znajdują się między komórkami i spełniają rolę spoiwa, cementują je. W przewodzie pokarmowym działają ochronnie.
- Karotenoidy
Karotenoidy są szeroko rozprzestrzenione w świecie roślinnym. Są to pochodne izoprenu, substancje barwne, przeważnie żółte lub czerwone. Karotenoidy biorą udział w budowie chloroplastów i chromoplastów. Karotenoidem jest prowitamina A.
- Glikozydy
Glikozydy, czyli połączenia cukrów, najczęściej glukozy, z alkoholami lub fenolami, bardzo rozpowszechnione w przyrodzie. Najbardziej znane to salicyna i glikozydy nasercowe. Glikozydy nasercowe poprawiają pracę serca, zmniejszają ilość skurczów serca, działają moczopędnie. Niektóre z nich kumulują się, inne szybko wydalają. Przy przedawkowaniu glikozydów (wolno wydalanych) mogą wystąpić objawy zatrucia.
- Saponiny
Saponiny – związki o charakterze glikozydowym. Wymieszane z wodą powodują jej pienienie. Zwiększają wydzielanie śluzu i ułatwiają jego odkrztuszanie z dróg oddechowych, zapobiegają odkładaniu cholesterolu i ciał tłuszczowych w ścianach naczyń, emulgują tłuszcze, ułatwiają trawienie.
- Kwasy organiczne
Kwasy organiczne, czyli związki węgla zawierające grupę karboksylową. Występują i powstają w wyniku przemian w organizmach roślinnych i zwierzęcych. Są zgromadzone w znacznych ilościach w nasionach, owocach, korzeniach, liściach i łodygach roślin. Najczęściej spotykane w przyrodzie kwasy organiczne to: jabłkowy, cytrynowy, salicylowy, mrówkowy, octowy, walerianowy, izowalerianowy. Kwasy organiczne aktywnie uczestniczą w przemianie materii, zwiększają wydzielanie gruczołów ślinowych, soku żołądkowego i trzustkowego, poprawiają apetyt i trawienie. Niszczą bakterie w przewodzie pokarmowym i przeciwdziałają nadmiernej fermentacji w jelitach.
- Aminy biogenne
Aminy biogenne to związki, które powstają z aminokwasów (przez dekarboksylację). Wiele z nich przejawia silne działanie biologiczne, z niektórych powstają hormony, koenzymy i inne ważne dla organizmu substancje. Aminy biogenne występują w postaci wolnej lub w połączeniu ze związkami fenolowymi w pokrzywie, rumianku i tataraku.
- Terpeny
Terpeny to duża i różnorodna klasa związków organicznych wytwarzanych przez wiele różnych roślin, a także insekty. Są one głównym składnikiem każdej żywicy roślinnej lub olejków eterycznych i pełnią wiele ważnych ról w królestwie roślin – m.in. jako budulec chemiczny dla bardziej złożonych cząsteczek, takich jak kannabinoidy, niektóre hormony, witaminy (witamina A), pigmenty i sterole. Terpeny określa się terpenoidami, gdy zostaną poddane denaturacji przez utlenianie (np. suszenie i utwardzanie) lub zmienione chemicznie przez przegrupowanie szkieletu węglowego. To one odpowiadają za zapach eukaliptusa, smak cynamonu, goździków i imbiru, a także za kolor żółtych kwiatów. Znane terpenoidy to m.in. aldehyd cytrynowy, mentol, salwinoryna. Odgrywają one ważną rolę w tradycyjnych kuracjach ziołowych i są obecnie badane pod kątem antybakteryjnych i innych właściwości farmaceutycznych. Inne przykłady terpenów: kamfora, karoten, skwalen, karan, geraniol, limonen.
- Azulen
Azuleny, czyli węglowodory. Najbardziej znanym azulenem jest chamazulen występujący w rumianku, krwawniku i piołunie. Azulen ma działanie przeciwuczuleniowe, przeciwzapalne, pobudza właściwości żerne białych ciałek krwi, hamuje rozwój wielu rodzajów bakterii z gronkowcami włącznie, zmniejsza obrzęki i przyspiesza gojenie się ran.
- Gorycze
Gorycze należą do różnych rodzajów związków chemicznych, charakteryzują się gorzkim smakiem, pobudzają wydzielanie soku żołądkowego, wzmagają apetyt. Należą do nich niektóre alkaloidy, jak strychnina i chinina, glikozydy jak gencjana i związki z liści bobrka trójlistkowego, związki z zielakrwawnika, dziurawca, mniszka, tysiącznika i piołunu.
- Śluzy roślinne
Śluzy roślinne są wielocukrowcami tworzącymi z wodą galaretowate żele i zole, które stanowić mogą dobrą warstwę ochronną dla błon śluzowych przed trawiącym działaniem soków żołądkowych. Śluzy roślinne zmniejszają tarcie w jelitach, ułatwiają przesuwanie się pokarmu w przewodzie pokarmowym.